Өз-өзіне қол жұмсау- өзін әдейі, қасақана өмірден айыру, егер мәселе бірнеше ай бойы өзекті және шешілмеген болса және сонымен бірге бала өзінің айналасындағы адамдармен ұайымымен бөліспесе орын алуы мүмкін.
Сақ болыңыз! Өз-өзіне қол жұмсауға шешім қабылдаған адамдар өздерінің ниеттері туралы ешкімге айтпайды деген пікір дұрыс емес
Көптеген адамдар басқаларды қандай да бір белгілімен немесе басқа түрде ескертеді. Ал балалар өз жоспарларын жасыруды білмейді. «Ешкім болжай алмады» сияқты әңгімелер басқалардың жіберілген сигналдарды қабылдамағанын немесе түсінбегенін білдіреді.
Бала өз-өзіне қол жұмсау туралы тура айта алады, өмірдің мағынасыздығы туралы, онсыз бұл дүние жақсы болатынын айтады «Бәрінен шаршадым», «мен бәрін де, өзімді де жек көремін», «бәріне нүкте қоятын кез келді», «мұның бәрі қашан бітеді», «бұлай өмір сүру мүмкін емес», «егер мен жоқ болсам сен не істер едің» деген сияқты, жерлеу туралы айтқан сөздерінен сезіктену керек. Барлық қарыздарды таратуы, жек көретін адамдарымен татуласуы, өзінің заттарын тарата бастауы, әсіресе оған енді қажет емес екенін еске салуы дабыл белгісі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа, баланың өзіне-өзі қол жұмсауға дайындалуының тағы бірнеше белгілері бар және олардың бір-екеуі пайда болған кезде ерекше назар аудару керек:
- сүйікті іс-әрекеттеріне қызығушылықты жоғалту, белсенділіктің төмендеуі, апатия, ерік-жігердің болмауы;
- өзінің сыртқы келбетіне немқұрайлы қарау, жалқаулық;
- жалғыздыққа құмарлықтың пайда болуы, жақын адамдардан алшақтау;
- • көңіл-күйінің күрт өзгеруі, сөздерге дөрекі жауап беруі, себепсіз көз жасы, баяу және түсініксіз сөйлеу;
- оқу үлгерімінің кенеттен төмендеуі және немқұрайлылық;
- колледждегі нашар мінез-құлық, сабаққа қатыспау, тәртіп бұзу;
- тәуекелге және негізсіз және абайсыз әрекеттерге бейімділік;
- денсаулыққа қатысты мәселелер: тәбеттің төмендеуі, өзін нашар сезіну, ұйқысыздық, қорқынышты түс көру
- заттарын немесе ақшасын немқұрайлы тарату, оларды тарату;
- істерді ретке келтіруге, қорытындылауға, болғанның бәрі үшін кешірім сұрауға ұмтылу;
- өзін-өзі кінәлау немесе керісінше – басқаларға байланысты екенін мойындауы;
- өлім тақырыбындағы әзілдер мен ирониялық сөздер немесе философиялық ойлар.
Не істеу керек? Қалай көмектесуге болады?
Балада суицидке бейімділігін байқасаңыз, онымен ашық сөйлесуге тырысыңыз.
Егер адам өзі бұл тақырыпты қозғамаса, кенеттен суицид туралы сұрақ қоймаңыз.
Оны не мазалайтынын, өзін жалғыз, бақытсыз сезінетінін, тығырыққа тірелгенін, ешкімге керек емес немесе қарыздары барын, достарының кім екенін және оның немен айналсатынын білуге тырысыңыз.
Бұл жағдайдан шығудың жолын табуға тырысуға болады, бірақ көбінесе бала ішіндегісін сыртқа шығарып сөйлессе, жинақталған шиеленіс жеңілдеп және оның өзіне-өзі қол жұмсауға деген ойы басылады. Баланың жасаған әрекетінің «Себебі неде» және «Мақсаты неде» әрқашан нақтылануы керек. Психолог мамандарына жүгінуден қорықпаңыз.
Психологқа жүгіну ақыл-ой кемістігін, есепке алуды және психикалық ауытқушылықты білдірмейді.
Өз өміріне қол сұғатын адамдардың көпшілігі – психикалық сау адамдар, шығармашылық дарынды тұлғалар, олар жай ғана қиын жағдайға тап болғандар.
Баланы жалғыздықтан, тек оған деген махаббат құтқара алады!
| «Мен бәрін жек көремін …» | «Бір нәрсе болып жатқанын сеземін. Бұл туралы сөйлесейік» | «Мен сенің жасыңда болғанда…сен бос сөз айтып жүрсің»! |
| «Барлығы үмітсіз және мағынасыз» | «Сенің көңілің-күйің жоқ болып жүргенін сеземін. Кейде бәріміз де осылай сезінеміз. Бізде қандай проблемалар бар, оларды қалай шешуге болатынын талқылайық» | «Сенен де нашар сезімде жүрген адамдар туралы ойла» |
| «”Менсіз бәріне жақсы болар еді!» | «Сен мен үшін, біз үшін өте керексің. Мен сенің көңіл-күйіңе алаңдаймын. Бұл туралы сөйлесейік» | «Ақымақ болма. Басқа нәрсе туралы сөйлесейік» |
| «Сендер мені түсінбейсіңдер!» | «Маған не сезінетініңді айт. Мен сені шынымен түсінгім келеді» | «Мен сені қайдан түсінемін!» |
| «Мен қорқынышты әрекет жасадым» | «Мен сенің өзіңді кінәлі екеніңді сезінетініңді сеземін. Бұл туралы сөйлесейік» | «Енді сен не қалайсың? Тезірек айт!» |
| «Мен ешқашан жетістікке жете алмаймын» | «Сен қазір еш нәрсеге күшіңнің жоқ екенін сезініп жүрсің. Мұны қалай өзгерту керектігін талқылайық» | «Қолыңнан келмес, онда талпынбағансың!» |
Егер кәмелетке толмаған адамның өзіне-өзі қол жұмсауға бейімділігі байқалса, келесі кеңестер сізге жағдайды өзгертуге көмектеседі.
1. Жасөспірімді мұқият тыңдаңыз. Рухани дағдарыс жағдайында кез келгенімізге, ең алдымен, бізді тыңдауға дайын адам қажет. Сөздің астарындағы мәселені түсіну үшін бар күшіңізді салыңыз.
2. Баланың ниеті мен сезімінің ауырлығын бағалаңыз. Егер ол қазірдің өзінде өзіне-өзі қол жұмсаудың нақты жоспары болса, бұл жоспарлар бұлыңғыр және белгісіз болса, жағдай ауыр болады.
3. Эмоционалды дағдарыстың тереңдігін бағалаңыз. Жасөспірім ауыр қиындықтарға тап болуы мүмкін, бірақ өз-өзіне қол жұмсау туралы ойламайды. Көбінесе жақында күйзеліске ұшыраған адам кенеттен дауылды, тынымсыз әрекетті бастайды. Мұндай мінез-құлық мазасыздықтың негізі бола алады. .
4. Барлығына, тіпті елеусіз шағымдар мен реніштерге мұқият болыңыз. Жоғарыда айтылғандардың ешқайсысын елемеңіз. Ол өз проблемаларын жасырып, сезімін көрсетпеуі мүмкін, бірақ сонымен бірге терең күйзеліс жағдайында болуы мүмкін.
5. Оның өзіне-өзі қол жұмсау туралы ойлайтынын ақырын сұрауға тырысыңыз. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай сұрақтың зияны жоқ. Көбінесе жасөспірім өз проблемаларын ашық айта алатын мүмкіндігі бар екеніне қуанады.
.
Келесі ережелерді сақтау маңызды:
– көмектесе алатыныңызға сенімді болыңыз;
– сабырлы болыңыз;
– «Барып, мұны істе» деп адамды шошытып немесе қорқытуға тырыспаңыз;
– «Сен –өзіңді осылай сезінесің, өйткені…» деп айтып оның мінез-құлық мотивтерін талдамаңыз;
– жасөспірімге:
«Сен өзіңізді өлтіре алмайсың, өйткені…»-деп ақыл айтуға тырысып және дауласпаңыз.
– қолыңнан келгеннің бәрін жасаңыз.
Әрине, көмек алу үшін мамандарға жүгініңіз!
| Егер сіз естісеңіз | Міндетті түрде айтыңыз | Айтпаңыз |
| «Оқуды, топты жек көремін..» | «Сен неліктен өзіңді осылай сезініп жатырсын?» | «Мен сенің жасында болғанда…сен жай ғана еріншексің!» |
| «Бәрі үмітсіз болып көрінеді..» | «Кейде бәріміз өзімізді жайсыз сезінеміз. Бізде қандай проблемалар бар және олардың қайсысын бірінші кезекте шешу керек екендігі туралы ойланайық?» | «Саған қарағанда жағдайлары одан да бетер адамдар туралы ойла одан да» |
| « Менсіз бәрі жақсы болар еді» | «Сен біз үшін көп нәрсені білдіресін, мені сенің көңіл-күйің алаңдатады. Маған не болып жатқанын айтып берші?» | «Ақымақтың сөзің сөйлемеші. Басқа бір нәрсе туралы сөйлесейік одан да» |
| «Сендер мені түсінбейсіңдер!» | «Сен өзіңді қалай сезінесің, айтып берші? Мен мұны шынымен білгім келеді» | «Қазіргі замандағы жастарды кім түсіне алады?» |
| « Мен жаман бір нәрсе жасадым » | «Қане отырып, бұл туралы сөйлесейік» | «Не ексең, соны орасың!» |
| «Ал егер менің қолымнан келмесе ше?» | «Егер солай болса, сенің қолыңнан келгенін жасағаныңды білетін боламын» | «Егер болмаса – демек сен жеткілікті тырыспадың» |
| Егер сіз естісеңіз | Міндетті түрде айтыңыз | Айтпаңыз |
| «Оқуды, топты жек көремін..» | «Сен неліктен өзіңді осылай сезініп жатырсын?» | «Мен сенің жасында болғанда…сен жай ғана еріншексің!» |
| «Бәрі үмітсіз болып көрінеді..» | «Кейде бәріміз өзімізді жайсыз сезінеміз. Бізде қандай проблемалар бар және олардың қайсысын бірінші кезекте шешу керек екендігі туралы ойланайық?» | «Саған қарағанда жағдайлары одан да бетер адамдар туралы ойла одан да» |
| « Менсіз бәрі жақсы болар еді» | «Сен біз үшін көп нәрсені білдіресін, мені сенің көңіл-күйің алаңдатады. Маған не болып жатқанын айтып берші?» | «Ақымақтың сөзің сөйлемеші. Басқа бір нәрсе туралы сөйлесейік одан да» |
| «Сендер мені түсінбейсіңдер!» | «Сен өзіңді қалай сезінесің, айтып берші? Мен мұны шынымен білгім келеді» | «Қазіргі замандағы жастарды кім түсіне алады?» |
| « Мен жаман бір нәрсе жасадым » | «Қане отырып, бұл туралы сөйлесейік» | «Не ексең, соны орасың!» |
| «Ал егер менің қолымнан келмесе ше?» | «Егер солай болса, сенің қолыңнан келгенін жасағаныңды білетін боламын» | «Егер болмаса – демек сен жеткілікті тырыспадың» |
| Егер сіз естісеңіз | Міндетті түрде айтыңыз | Айтпаңыз |
| «Оқуды, топты жек көремін..» | «Сен неліктен өзіңді осылай сезініп жатырсын?» | «Мен сенің жасында болғанда…сен жай ғана еріншексің!» |
| «Бәрі үмітсіз болып көрінеді..» | «Кейде бәріміз өзімізді жайсыз сезінеміз. Бізде қандай проблемалар бар және олардың қайсысын бірінші кезекте шешу керек екендігі туралы ойланайық?» | «Саған қарағанда жағдайлары одан да бетер адамдар туралы ойла одан да» |
| « Менсіз бәрі жақсы болар еді» | «Сен біз үшін көп нәрсені білдіресін, мені сенің көңіл-күйің алаңдатады. Маған не болып жатқанын айтып берші?» | «Ақымақтың сөзің сөйлемеші. Басқа бір нәрсе туралы сөйлесейік одан да» |
| «Сендер мені түсінбейсіңдер!» | «Сен өзіңді қалай сезінесің, айтып берші? Мен мұны шынымен білгім келеді» | «Қазіргі замандағы жастарды кім түсіне алады?» |
| « Мен жаман бір нәрсе жасадым » | «Қане отырып, бұл туралы сөйлесейік» | «Не ексең, соны орасың!» |
| «Ал егер менің қолымнан келмесе ше?» | «Егер солай болса, сенің қолыңнан келгенін жасағаныңды білетін боламын» | «Егер болмаса – демек сен жеткілікті тырыспадың» |
| Егер сіз естісеңіз | Міндетті түрде айтыңыз | Айтпаңыз |
| «Оқуды, топты жек көремін..» | «Сен неліктен өзіңді осылай сезініп жатырсын?» | «Мен сенің жасында болғанда…сен жай ғана еріншексің!» |
| «Бәрі үмітсіз болып көрінеді..» | «Кейде бәріміз өзімізді жайсыз сезінеміз. Бізде қандай проблемалар бар және олардың қайсысын бірінші кезекте шешу керек екендігі туралы ойланайық?» | «Саған қарағанда жағдайлары одан да бетер адамдар туралы ойла одан да» |
| « Менсіз бәрі жақсы болар еді» | «Сен біз үшін көп нәрсені білдіресін, мені сенің көңіл-күйің алаңдатады. Маған не болып жатқанын айтып берші?» | «Ақымақтың сөзің сөйлемеші. Басқа бір нәрсе туралы сөйлесейік одан да» |
| «Сендер мені түсінбейсіңдер!» | «Сен өзіңді қалай сезінесің, айтып берші? Мен мұны шынымен білгім келеді» | «Қазіргі замандағы жастарды кім түсіне алады?» |
| « Мен жаман бір нәрсе жасадым » | «Қане отырып, бұл туралы сөйлесейік» | «Не ексең, соны орасың!» |
| «Ал егер менің қолымнан келмесе ше?» | «Егер солай болса, сенің қолыңнан келгенін жасағаныңды білетін боламын» | «Егер болмаса – демек сен жеткілікті тырыспадың» |
Нашақорлықтың профилактикасы нашақорлықтың алдын алуға бағытталған іс-шаралар кешенін білдіреді. Нашақорлықтың алдын алу маңызды нашақорлық-бұл адамның өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қауіпті ауру. Нашақорлық тұлғаға апатты зақым келтіруді тудырады. Өтірік, сатқындық, қылмыс, отбасының бұзылуы, өлімге әкелетін аурулар, мұның бәрі нашақорлықтың серіктері. АИТВ жұқтырған науқастардың шамамен 70% – ы есірткіні қолдану салдарынан өлімге әкелетін вирус алды. Егер біз нашақорлардың орташа жасы шамамен 30 жаста екенін ескеретін болсақ, яғни бұл бала туу жасындағы адамдар болса, онда нашақорлық ұлттың өмір сүруіне қауіп төндіреді. Осы деректерді ескере отырып, нашақорлықтың алдын алу өте маңызды екендігі белгілі болады. Нашақорлықтың алдын алу кейінірек емдеуден жеңілірек. Өйткені, нашақорлықты емдеу көбінесе нәтижесіз болады. Кез-келген оңалту орталығы немесе нашақорлық клиникасы нашақорлықпен күресуді мақсат етеді, бірақ бұл мақсатқа бәрі бірдей қол жеткізе бермейді. Сондықтан нашақорлықтың профилактикасы нашақорлықтың алдын алудың ең маңызды құралына айналады.
Нашақорлықтың алдын алу: отбасы
Нашақорлықтың алдын алу отбасынан басталуы керек. Нашақорлықтың алдын алу отбасында қалай жүзеге асырылуы мүмкін? Ең маңыздысы ата-аналардың өзі үлгі болып қалуын ескеру, әсіресе байсалды өмір салтына қатысты. Нашақорлықтың алдын алу, ол ата-аналардың баласын нашақорлықтан сақтай алатынын түсінуі маңызды. Нашақорлықтың алдын алу отбасында ашық қарым-қатынас пен сенімді қарым-қатынас болған кезде мүмкін болады. Бүгінде Ресейде балалар есірткіні қолданып жүрген орташа жас 14. Демек, осы жасқа қарай жасөспірімдер есірткіден бас тартудың нақты ұстанымына ие болуы керек және нашақорлықтың алдын алу әлдеқайда ертерек басталуы керек. Нашақорлар арасындағы сауалнамалар жайсыз көріністі анықтады: неге сіз ата-анаңызбен есірткіні қолданып көруге ұсыныс түскені туралы сөйлеспедіңіз? деген сұраққа, балалардың 100% – ы жанжал болады, серуендеуге тыйым салынады, достасуға тыйым салынады және т.б., есірткіні қабылдауға қатысты кіммен кеңесесіз деген сұраққа, 99% – ы достарын атады. Осыдан балаларды әңіме мен тәрбиелеудегі тыйым салу, диктаторлық тактика оларға отбасында көмек алуға мүмкіндік бермейді деген қорытынды жасауға болады.
Тиісінше, нашақорлықтың алдын алу мүмкін емес. Бұл тактика баланы азғырулардан қорғай алмайды. Осылайша нашақорлықтың алдын-алу жоққа шығады. Қазіргі жасөспірім ата-анасынан гөрі достарына сенгенді жөн көреді. Неліктен? Достар айыптамайды, достар жазаламайды, достары серуендеуден айырмайды, т.б.
Отбасында баламен нашақорлықтың алдын алу жөнінде жай әңгімелесу әрқашан нәтиже бермейді. Үлкендер баланың пікірін сыйламау, оның сөзін тыңдамау сияқты қателіктерді жиі жасайды. Егер бала сүрініп кетсе, дұрыс емес әрекет жасаса, олар әдетте оны жазалайды және қатені анықтауға және түзетуге көмектеспейді. Жасөспірім кезінде өзі үшін ата-аналармен қарым-қатынас принципін қалыптастырды: артық әңгіме мен жазаларды болдырмау үшін олардың проблемалары туралы мүмкіндігінше аз айтуы. Бірақ баланың проблемалары осыдан шешілмейді және ол осы проблемаларымен достарына барады. Егер олар жақсы болса жақсы, ал егер олай болмаса ше? Сондықтан нашақорлықтың алдын алуды баланың жеке басына құрметпен қараудан, отбасындағы ашық сөйлесуден, өзара түсіністіктен бастау керек. Сонда нашақорлықтың алдын алу өз нәтижесін береді.
Есірткіні қолдану белгілері
Баланың есірткіні қолдануы мүмкін екенін көрсететін белгілі бір белгілер бар. Егер сіз оларды байқасаңыз, сақ болу керек.
Негізгі белгілері:
1. ине іздері, кесілген жерлер, көгерген жерлер (әсіресе қолдарында);
2. балада (жасөспірімде) түтікке оралған қағаздардың, кішкентай қасықтардың, шприцтердің және/немесе олардың инелерінің болуы;
3. дәрілік немесе химиялық препараттардан капсулалардың, таблеткалардың, ұнтақтардың, көпіршіктердің болуы;
4. толуол иісі бар шүберектер; желім, бензин, нитро бояудан жасалған қаңылтырлар мен бос түтіктер, шашқа арналған лактың босаған ыдыстары, химиялық иістерге малынған қағаз немесе пластик пакеттер;
5. темекі қораптарындағы папирос (әсіресе «Беломор»). папиросы;
6. кеңейтілген немесе кішірейген қарашықтар;
- алкоголь иісі болмаған кезде сөйлеудің, жүрудің және қозғалыстардың үйлестірудің бұзылуы.
Қосымша белгілер:
1. үйден бағалы заттардың, киімдердің жоғалуы және т. б.;
- ақша сұраудағы ерекше өтініштері;
- өтірік айту, алдау
- бейтаныс адамдармен телефон арқылы сөйлесу (әсіресе “шифрланған”);
- қоғамға қарсы компаниялармен уақыт өткізу;
- Достарының ортасын өзгертуі немесе есірткі қолданатын «жолдастардың» пайда болуы;
7. оқу үлгерімінің төмендеуі, сабақтан себепсіз қалыуның көбеюі, жаман мінез-құлық, әдеттегі ойын-сауыққа, әдеттенген уақыттағы, спортқа, сүйікті іс-шараларға деген қызығушылықтың төмендеуі;
8. айналасындағы болып жатқан оқиғаларға немқұрайлылықтың артуы;
- тәбетінің өзгеруі;
- ұйқының бұзылуы (ұйқышылдық немесе ұйқысыздық);
11. шаршау, өзімен-өзі болуы;
12. көңіл-күйдің нашарлығы немесе көңіл-күйдің жиі негізсіз өзгеруі, тұрақты депрессия, жүйкесінің бұзылуы, агрессивтілік;
13.зейінсіздік, есте сақтау қабілетінің нашарлауы;
14. сырт келбетінің ұқыпсыздығы;
15. көздерінің қызаруы немесе бұлыңғырлануы.
Ата-аналарға баланың (жасөспірімнің) есірткі қолдану қаупін азайтуға арналған кеңестер
- Дүрбелең салмаңыз. Егер сіз ұлыңыздың немесе қызыңыздың қолынан күдікті иіс сезсеңіз немесе ине ізін тапсаңыз, бұл енді бала сөзсіз есірткіге тәуелді болады дегенді білдірмейді Көбінесе жасөспірім есірткіні қысыммен қабылдауға мәжбүр болады. Алғашқы минуттардан оның сізден жасырынып, жасқанатын жауы емес, қиындықтарды жеңуге көмектесетін одақтасы болуға тырысыңыз.
- Сенімді сақтау. Сіздің өз қорқынышыңыз үрейленуге, қорқытуға, айғайлауға, мәжбүр етуі мүмкін. Бұл жасөспірімді сізден алшақтатып, үнсіз қалуынап әкеліп соғады. Қорытынды жасауға асықпаңыз. Мүмкін сіздің балаңыз үшін бұл есіртіні қолданудағы алғашқы және соңғысысы болуы мүмкін. Егер сіз онымен тең дәрежеде сөйлесіп, оған ересек тұлға ретінде қарап жүгінсеңіз жақсы болады. Есірткі оған өзін-өзі көрсетуге, жеке драмадан аман қалуға немесе өмірдің бос орнын толтыруға көмектесетін әдіс болуы мүмкін.
3. Қолдау көрсетіңіз. «Мен сенің қазір істеп жүрген ісіңді ұнатпаймын, бірақ мен сені әлі де жақсы көремін» – бұл жасөспірімге жеткізу керек негізгі ой. Ол қандай жағдай болмасын, ол сізбен бұл туралы ашық сөйлесе алатынын сезіну керек. Қаншалықты қиын болса да, ата-аналардың балалармен есірткі, оларды қолданудың салдары туралы сөйлесуі өте маңызды. Ата-аналар өз балаларын бәрінен жақсы біледі, ата-ананың ерекше түйсігі (көптеген адамдар бар) ұлдары мен қыздарында болып жатқан ең ескерусіз өзгерістерді сезінуге мүмкіндік береді. Егер бала есірткіні қолданады деп күдіктенсеңіз, онымен дереу сөйлесу керек. Есірткіге балама болу үшін жасөспірімнің қызығушылықтары мен хоббилерін көтермелеңіз, достарына қызығушылық танытыңыз, оларды үйіңізге шақырыңыз. Нәтижесінде сіздің жеке үлгіңіз жасөспірімге ең күшті әсер ететінін есте сақтаңыз. Темекі, алкоголь, есірткі сияқты белгілі бір заттарға өзіңіздің көзқарасыңыз туралы ойланыңыз. Маманға хабарласыңыз. Егер сіз жасөспірімнің нашақорлықты өз бетімен жеңе алмайтынына сенімді болсаңыз және оған көмектесе алмасаңыз, маманға хабарласыңыз. Наркологқа бірден жүгінбей, психолог немесе психотерапевттен бастаған дұрыс. Мәжбүрлеуден аулақ болу маңызды. Қазіргі уақытта нашақорлықты емдеудің әртүрлі тәсілдері бар. Әртүрлі дәрігерлермен кеңесіңіз, сізге сенім ұялататын әдісті және дәрігерді таңдаңыз. Балаңызды құтқару сізден елеулі және ұзақ мерзімді күш-жігерді қажет ететініне дайын болыңыз.
Жасөспірімдердің ата-аналарына арналған ұсыныстар
1. Жасөспірімнің барлық декларацияларына байыпты қараңыз.
2. Оған тәуелсіздік беріңіз.
3. Жасөспірімнің сыртқы келбетінің кемшіліктеріне үнемі назар аудармаңыз.
4. Балаңыздың достарынан бас тартпауға тырысыңыз.
5. Жасөспірімнің өміріне қызығушылық танытыңыз.
6. Жасөспірімге жеке өмірге орын мен уақыт беріңіз.
7. Жасөспірімнің жеке кеңістігіне оның еркіне қарсы кірмеңіз.
8. Жасөспірімге оны тыңдауға және қолдауға әрқашан дайын екеніңізді көрсетіңіз.
9. Жасөспірімнің максимализміне және оның қатал пікіріне сабырлы болыңыз.
10. Ұлыңыздан (немесе қызыңыздан) қол жеткізгіңіз келетін нәрсені өзіңіз жасаңыз.
| Сен – хабарлама | Мен – хабарлама |
| Әрі-бері жүре беруіңді қойшы! | Сен әрі-бері жүргенде мен алаңдаймын! |
| Музыканы сөндірші, қанша айтуға болады! | Музыка маған жұмыс жасауға кедергі келтіреді. |
| Маған сөз қайтаруыңды қой! | Мен өз тарапыма дөрекі сөз естігенде сөйлескім келмейді және кетіп қалғым келеді. |
| Үстелді жинап жүр! | Маған үстелдің үстінде жуылмаған ыдыс қалғаны ұнамайды. |
| Жылы киін! | Мен сенің денсаулығыңа алаңдаймын! |
Баланы бағыттайтын «Сиқырлы сұрақтар»:
1. Сіз не қалайсыз?
2. Неліктен бұл сізге керек?
3. Елестетіп көріңізші, сіз өзіңіз қалаған нәрсені алдыңыз. Сіз бұл туралы не істейсіз? Сіз қанша қуанасыз? Сіз мұны қалайсыз ба?
4. Неліктен сізде жоқ деп ойлайсыз?
5. Жағдайдың өзгеруіне не әсер етуі мүмкін?
6. Сіз не істейсіз?
7. Сізге және басқаларға қандай салдары болуы мүмкін?
8. Бұл сіз үшін ең қиын нәрсе не?
9. Сіз басқасына не ұсынар едіңіз, ол сіздің орныңызда ма?
10. Сіз білетін ең ақылды адаммен диалогты елестетіп көріңіз. Ол сізге не істеу керектігін айтады?
11. Мен не істеу керектігін білмеймін. Ал сіз қалай ойлайсыз?
12. Егер біреу осылай айтса немесе әрекет етсе, сіз не сезінесіз деп ойлайсыз? Содан кейін не істер еді?
13. Егер сіз осылай жасасаңыз, сіз неден ұтыласыз және неден ұтыласыз?
14. Не істей алуы керек? Сіз оны қайда және қалай үйренесіз?
15. Сізге кім және не көмектесе алады?
16. Сіз мұны қашан бастайсыз?
17. Бұл жағдайда сіз өз мақсатыңызға жетесіз бе?
18. Қандай қиындықтар мен кедергілер болуы мүмкін?
19. Бұл жағдайда не істейсің?